Kasteel Annadael

Op voormalige landerijen van Kasteel Annadael vond ik een zgn. rekenpenning met het jaartal 1583.

Rekenpenningen werden gebruikt bij het tellen van geld, hetgeen niet eenvoudig was in verband met de vele en verschillende muntensoorten en valuta die in die tijd in omloop waren. De penning heeft mij aanleiding gegeven eens in de geschiedenis te duiken van die tijd (80 jarige oorlog) en meer in het bijzonder naar die van de bouwers en bewoners van het kasteel, de familie Van den Bergh.

Rekenpenning uit 1583 met bijbeltekst

Tekst op penning: "FORIS.VASTABIT.EOS.GLADIVS.ET.INTVS.PAVOR" 

(Volledige bijbeltekst Deuteronomii 32:25 “Foris vastabit eos gladius, et intus pavor,  juvenem simul ac virginem, lactentem cum homine sene”) :  Buitenshuis zal het zwaard verdelgen en binnenskamers de ontzetting, jongeling zowel als maagd, zuigeling als grijsaard. 

Op keerzijde de tekst: "MALA.VNDIQVE.CLADES" ( “Van alle kanten zware nederlagen” of “Van alle kanten loert het boze ongeluk”)

In de middencirkel een rennende haas omgeven door een ring van dolken. De haas moet Willem van Oranje voorstellen die wordt gewaarschuwd voor de gevolgen van zijn daden tegen de Spanjaarden. Het is dus een puur propagandastuk van de Spaanse regering in Nederland nadat in 1582 een aanslag op Willem van Oranje was mislukt en het  misschien wel profetisch was dat dit in 1584 wel is gelukt. De penning  is gevonden op vroegere landerijen van kasteel Annadael nabij Posterholt.

Willem van Oranje

Alexander Farnese Hertog van Parma

Waarschijnlijk is de penning in handen geweest van de  eerste bewoners van het kasteel, de dames Anna (1579-1630) en Charlotte van den Bergh en kan daarmee in verband worden gebracht. Hun vader Willem IV, Graaf van den Bergh ( geb. ’s Heerenberg 24-12-1537), stadhouder van Gelderland  was getrouwd met  Maria van Nassau, de oudste zus van Willem van Oranje. Ze hadden 16 kinderen.

Hij heeft samen met 200 andere edelen in 1566 het Smeekschrift der Edelen aan de Spaanse koning Filips II getekend dat mede tot de 80 jarige oorlog heeft geleid. Aanvankelijk bevocht hij het Spaanse leger maar met wisselend succes waardoor hij net als Willem van Oranje naar Duitsland moest vluchten. Nadat een gedeelte van Nederland in de handen van de opstandelingen was geraakt keerde hij terug en hoopte stadhouder van Gelderland te worden. Toen echter een broer van Willem van Oranje, Jan van Nassau, deze post in 1578 kreeg zocht hij contact met Alexander Farnese, de geslepen hertog van Parma. Hij besloot koning Philips II weer te dienen en te onderhandelen zonder dat zijn zwager daarvan wist. Toen Jan van Nassau in 1581 bedankte voor het stadhouderschap kreeg hij alsnog die functie toebedeeld. Maar hij legde in dat jaar twee eden van trouw af : één als stadhouder van Gelre aan de Unie van Utrecht en één als stadhouder van Gelre aan Parma. Dit verraad kwam in 1583 aan het licht waarna Willem en zijn vrouw Maria werden gevangen gezet. Door toedoen van Willem van Oranje kwamen ze echter weer snel vrij. Willem van de Bergh, die de belangrijkste edelman van Gelre was, koos daarop voorgoed de Spaanse zijde. Hij overleed in1586   

Willem van den Bergh Stadhouder van Gelre

  Wapen Willem IV, graaf van den Bergh

Graaf Hendrik van den Bergh                                              

Deze Graaf Hendrik, geboren in 1573, heer van Stevensweert en enige tijd pandheer van het kasteel Montfort en van de Montfortse domeinbezittingen van de Spaanse koning, was een hoge militair in Spaanse dienst in de Tachtigjarige Oorlog en stadhouder van Spaans Opper-Gelre. Hij heeft het hierboven vermelde kasteel Annadael, dat ook wel het Gravenhuis werd genoemd, tussen 1607 en 1618 laten bouwen voor zijn zusters Anna en Charlotte. Beide zusters zijn ongehuwd gebleven en respectievelijk in 1630 en 1631 te Annadael overleden. Niet alleen als veldheer en politicus was hij beroemd of berucht, maar ook in zijn privé leven was hij een veelbesproken figuur. Zo had hij o.a. een verhouding met zijn twee zusters. Naast de zeven kinderen uit zijn wettige huwelijken had hij twee buitenechtelijke kinderen met zijn zusters, een zoon Herman Frederik met Anna en een dochter Anna Maria met Charlotte.

Dat is in ieder geval door de Spanjaarden verkondigd nadat hij daar in ongenade was gevallen en is misschien ook puur propaganda om Hendrik in een kwaad daglicht te stellen.

Toch is het niet onwaarschijnlijk dat hij kinderen had bij zijn zusters. Incest en overspel kwamen in adellijke families veelvuldig voor en werden vaak met de mantel der liefde bedekt. Adellijken werden vaak al op jonge leeftijd uitgehuwelijkt met het doel de bezittingen en status van de familie in stand te houden of zelfs uit te breiden. Van liefdeshuwelijken was vaak geen sprake en zijsprongen waren dan ook geen uitzondering. Toch nam de familie soms maatregelen door de betrokkenen op een zijspoor te zetten of naar afgelegen oorden te "verbannen". Zoals kennelijk met de twee zussen is gebeurd naar Annadael, een vrij onbeduidend en "in de middle of nowhere" gelegen kasteeltje. Een kasteeltje dat door hun broer, de vader van hun kind, werd gebouwd op een plek waar de randstructuur voor een kasteel al door zijn leger was klaargemaakt. De eigendom van die plaats en de landerijen er om heen had hij niet eens in bezit. Dat was als gemeenteweide altijd in gebruik geweest door de mensen van Posterholt. De gemeente Echt maakte er echter aanspraak op en door de invloed van graaf Hendrik op de machtshebbers werd het Esbroek ook aan Echt in 1620 toegewezen. Vervolgens werd het Esbroek en daaromheen liggende landerijen in 1621 door Echt aan gravin Anna van den Bergh verkocht.

De enige zoon van Hendrik uit zijn wettige huwelijken stierf jong waardoor Herman Frederik zijn opvolger werd, die -hoe het ook zij-  in ieder geval in 1611 als buitenechtelijk kind is gewettigd evenals zijn halfzus/nicht Anna Maria. Beiden zijn in 1600 geboren en respectievelijk 69 en 53 jaar oud geworden. 

Aan de hand van een vermelding in het doopregister van Montfort van het huis van "zijne excellentie" vermoedt men dat Hendrik ook zelf met zijn katholieke echtgenote Margaretha van Wittem in kasteel Annadael (enige tijd) hun domicilie hebben gehad.

Hendrik werd na een reeks van militaire overwinningen in 1628 benoemd tot bevelhebber van het Spaanse leger in de Nederlanden en als plaatsvervanger van generaal Spinola in 1629 met een leger van 40000 soldaten naar Den Bosch gezonden om de stad die door zijn neef Frederik-Hendrik van Oranje was ingenomen te ontzetten. Dit is overigens niet gelukt. Dat legde een smet op zijn faam als veldheer en het werd door zijn vijanden in het Spaanse kamp aangegrepen om hem mede met de verhalen over zijn relaties met zijn zusters bij de Spaanse koning zwart te maken. Dat dat is gelukt getuige het feit dat hij werd ontslagen als militair opperbevelhebber. Hij bleef wel stadhouder van Spaans Gelder.

Hendrik raakte echter verbitterd en in zijn hemd gezet door koning Philips III toen hij bij een bezoek aan Spanje door hem met een klein geldbedrag voor zijn diensten werd afgescheept.  Hij weigert het geld te accepteren en merkt bitter op dat zeven van zijn broers de Spaanse koning hebben gediend waarbij drie van hen het leven hebben verloren en hijzelf 15 jaar lang voor eigen rekening 3000 geharnaste ruiters op de been heeft gehouden.

Dit laatste lijkt mij nu interessant voor kasteel Annadael en zijn omgeving. Waar had hij dat leger zolang ondergebracht? Dat zou heel goed gekund hebben bij kasteel Annadael. Het kasteel is namelijk gebouwd binnen een grote ruit die omgeven is door gegraven spitsgrachten, deels zelfs met dubbele greppels. De gronden binnen de ruit bestonden voornamelijk uit stugge oude rivierklei zoals langs de Vlootbeek en waren in gebruik als gras- en hooilanden. Toendertijd ongeschikt voor akkerbouw. Voordat Hendrik ze in bezit nam waren het gemene weidegronden voor de burgers van Posterholt. Het is dan ook hoogst waarschijnlijk dat Hendrik binnen dit planmatig aangelegd aardwerk met kaarsrechte grachten, lanen en wegen zijn ruiterij (met aanhang) heeft ondergebracht. Mogelijk ook tijdens het 12 jarig bestand in de 80 jarige oorlog van 1607 tot 1619. In tegenstelling tot de landerijen in het dal waren de gronden die vanuit Annadael via de Caroluslaan richting de beide Vorsten en Echterheide naar de hogere zandgronden voerden geschikt (vorstgronden) voor akkerbouw van voornamelijk granen en groenten. Annadael en haar omgeving waren dus uitermate geschikt voor zijn soldaten en hun gevolg.

Deze theorie wordt versterkt door de verhalen van oudere landbouwers dat er vroeger, toen men meer aan akkerbouw in het Esbroek is gaan doen, er in en rond het Esbroek veel hoefijzers werden opgeploegd. Zelf heb ik daar in de buurt ook meerdere middeleeuwse hoefijzers opgespoord.                                          

De ruitvorm met de gegraven greppels is nu nog voor het grootste deel intact en zichtbaar in het landschap.

In de zuidoost hoek werd het kasteel gebouwd waarvan nu alleen nog een stuk muur en een pilaar overeind staan. De kasteelhoeve is wel nog aanwezig en inmiddels verbouwd tot een luxe woning. Ook de extra grachten rond het kasteel zijn nog deels aanwezig. De greppels rond de ruit beslaan een totale lengte van ruim 3,5 km en de oppervlakte van het omgrachte deel is ruim 100 ha. Ze vormen het huidige Esbroek. 

Dit "aardwerk" heeft zelfs in WO II indruk gemaakt omdat de (valse) propagandamachine van de Duitsers op de radio meldde dat op 10 mei 1940 " Burcht Annadael" was veroverd. Interessant vind ik ook het gegeven  dat omwonenden zich noch herinneren dat bij de lanen die door het Esbroek liepen vroeger naambordjes stonden. Men herinnerde zich bijvoorbeeld de namen Caroluslaan en Hendriklaan. 

Esbroek en Annadael uit Actuele Hoogtekaart Nederland

Geel is situatie kasteel     

Blauw is omgrachting kasteel     

Rood is omgrachting Esbroek.

                                             De kasteelhoeve

Recentelijk is een deel van deze "Spaanse Wallen", zoals ze soms nog in de volksmond worden genoemd, over een lengte van ca. 800 meter door de Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen (IKL) hersteld. De uitheemse bomen op de wallen werden verwijderd en de greppels tot de oorspronkelijke diepte uitgegraven. Het is de bedoeling dat de wallen weer beplant worden met struiken zoals sleedoorn en meidoorn zoals dat oorspronkelijk ook het geval is geweest. Zodoende werd samen met de grachten een verdedigingswerk opgericht maar ook konden de paarden binnen deze natuurlijke afrastering worden gehouden.

  Geretaureerd deel van de "Spaanse Wallen"

Rond 1980 was er nog slechts een stuk muur en een pilaar met een poortboog zichtbaar van het vroegere kasteel. (Tekening Ch. Hajenius) Inmiddels is de boog ook niet meer aanwezig.

Huidige toestand kasteelrest en kasteelhoeve

Kasteelgracht noord-oost hoek

Terugkomend op de rekenpenning.

Na de belediging door de Spanjaarden laat Hendrik zich voor 100.000 gulden overhalen de Maasveldtocht van Frederik-Hendrik in 1632 te steunen waardoor o.a. Roermond en Venlo in handen vallen van het Staatse leger. In 1633 besluit Hendrik openlijk lid van het Staatse leger te worden. Hij is door de Spanjaarden voor zijn verraad zelfs ter dood veroordeeld maar dit vonnis is nooit voltrokken. Toch is hij geen natuurlijke dood gestorven maar ten gevolge van een "verkeersongeluk" met een koets in Zutfhen in 1638.

Het Spaanse "relatiegeschenk" in de vorm van het rekenpenninkje, met de waarschuwing en verwensing aan Willem van Oranje en het jaartal 1583 toen Willem van den Bergh (de vader van Hendrik) zij het heimelijk trouw aan de Spaanse koning was, kon na de 80 jarige oorlog als herinnering aan de Spaanse vriendschappen uiteraard niet meer op kasteel Annadael worden getoond en werd het weggegooid. 

Zo heeft de vondst in 2004 van dit sterk geoxideerd en gesleten penninkje, dat ongeveer 350 jaar geleden is afgedankt, mij aanleiding gegeven tot het naspeuren van een interessant stukje geschiedenis uit de mijn directe omgeving. 

Anna van den Bergh toont een van haar camee's en (telt?) munten. Anoniem schilderij 17e eeuw. 

Munten

In de omgeving heb ik ook twee munten gevonden uit de 80 jarige oorlog namelijk twee zgn. Stoters (of 1/20 reaal) uit resp 1587 (fragmentarisch) en een vrij "verse" uit 1595 (geslagen te Utrecht) beiden met afbeelding van de Graaf van Leicester. Deze munten zijn vrij zeldzaam en het is bijzonder dat er hier twee exemplaren van gevonden zijn. 

Robert Dudley (24 juni 1532-4 september 1588) 1^e graaf van Leicester. Kwam als vertrouweling van Elisabeth I van Engeland de opstandelingen in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te hulp. Zijn interventie liep echter uit op een fiasco. 

Na de moord op Willem van Oranje zochten de Staten Generaal steun bij de koningin van Engeland. Zij weigerde een Nederlandse koningstitel, maar zegde haar protectie toe aan de Republiek. Als reactie op de Spaanse opmars stuurde Elizabeth I in december 1585 de graaf van Leicester in het geheim met 5000 man de Noordzee over. De komst van de graaf was echter geen succes.

De graaf van Leicester bleek geen goede militaire leider te zijn en verschillende steden gingen voor de opstandelingen verloren. Bovendien speelden zijn officieren een dubieuze rol bij de val van Deventer. Ook probeerde hij in Utrecht een landsbestuur op basis van een sterke centrale macht op te bouwen, maar dit werd door de gewesten, die gewend waren aan hun autonomie, niet geaccepteerd.

De graaf van Leicester werd in 1587gedwongen de Nederlanden te verlaten. De geruchten over een relatie tussen de graaf en Elizabeth waren niet van de lucht. De geruchten werden nog eens versterkt toen Dudley's vrouw Amy onder verdachte omstandigheden bij een huiselijk ongeluk om het leven kwam. Algemeen werd aangenomen dat Dudley zijn vrouw had vermoord om met Elizabeth te kunnen trouwen. Sommigen beweerden zelfs dat in het geheim al een huwelijk was gesloten. (Uit Wikipedia)

Ook hier weer geen al te frisse adellijke verhoudingen.

Graaf van Leicester 

Op 15 februari 2008 vond ik wederom een muntje dat in verband kan worden gebracht met de 80 jarige oorlog. Het is een halve franc van Hendrik III koning van Frankrijk (1551-1589).  Hij was ook Hertog van Anjou en koning van Polen. Zijn broer Frans van Anjou steunde Willem van Oranje met het veroveren van Zuid-Nederlandse steden maar dat mislukte in 1583 (het jaar van de rekenpenning) jammerlijk in Antwerpen. Het gevolg was dat Willem door deze vergissing de Franse steun voor zijn strijd kwijtraakte. Het illustreert maar weer de roerige tijden en intriges en het zou dus best kunnen dat Hendrik III zich goed met de familie Van den Bergh in die tijd heeft verstaan. 

Men speculeerde voortdurend bij welke macht men hun omvangrijke bezittingen het beste kon waarborgen en het is verbluffend met welk gemak men van strijdende partij veranderde.

Een Spaanse reaal van Ferdinand en Elisabeth (1474-1504) is het eerste muntje dat gerelateerd kan worden aan kasteel Annadael.

 Spaanse reaal  (versneden) 

Bronnen: Roerstreek ’71 “Posterholt of Post-ter-Holt” door J. Kempkens; "De Klepper" van mei 2003 beiden van de Heemkundevereniging Roestreek; de Grote Winkler Prins Encyclopedie en Wikipedia: “ Willem IV van den Bergh” , ”Hendrik van den Bergh”, "Graaf van Leicester", "Frederik-Hendrik" en de foto's uit Google Earth).

In nr. 11 van de "Muntkoerier" is mijn artikel over deze rekenpenning opgenomen.